7482402

Yên Thành là vùng đất cổ, từ rất sớm đã có nhiều dòng họ tìm đến đây để khai hoang, lập làng. Đến thời Hậu Lê, vùng đất này đã trở thành nơi quần tụ đông vui, trù phú với những cánh đồng màu mỡ, là vựa lúa của vùng Bắc Trung Bộ mang đậm đặc trưng của nền văn minh lúa nước. Cũng chính vì vậy mà Yên Thành đang lưu giữ kho tàng di sản phong phú với 20 di tích đã được xếp hạng cấp tỉnh và Quốc gia và nhiều loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian đặc sắc như: Dân ca ví giặm, chèo, tuồng và nghệ thuật trình diễn trống tế.

Riêng về di sản trống tế thì hầu như làng xã, dòng họ nào cũng có đội trống thường xuyên duy trì tập luyện để phục vụ trong các dịp hội hè, lễ tế.  Nhiều thế hệ người dân quê lúa đã sinh ra và lớn lên trong âm vang tiếng trống. Vì vậy, ở Yên Thành, từ cháu bé 4 - 5 tuổi cho đến cụ già 80 – 90 tuổi đều có thể thực hành đánh trống tế.

Trống tế là một loại hình âm nhạc truyền thống, ban đầu trống tế  gắn liền với tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên, thờ người có công, với các nghi thức tế lễ ở các địa điểm tâm linh như đình, đền, miếu, nhà thờ họ…. Về sau, một số đoạn trong bài trống tế còn được trình diễn phục vụ phần hội, tham gia các cuộc thi, giao lưu văn hóa…

Theo sách “Địa chí – Văn hóa – Lịch sử xã Hoa Thành”, truyền ngôn của con cháu hậu duệ dòng họ Phan Tất xã Hạ Thành (nay là xã Yên Thành) cho biết: Thám hoa Phan Tất Thông là người sáng tác điệu nhạc trống với tên gọi “Nhạc trống Hạ Thành” [1]. Phan Tất Thông (1531-1607), người xã Hạ Thành, huyện Đông Thành (nay là thị trấn Hoa Thành, tỉnh Nghệ An), đậu Thám Hoa năm Giáp Dần (1554). Ông là người đã sáng tác ra điệu nhạc trống Hạ Thành vào dịp “Thượng kinh chiêm bái ”, mừng nhà Lê trung hưng trở về Thăng Long, mở “Thái bình diên yến ” mùa xuân năm 1592. “Nhạc trống đánh nhịp 7 tiếng, tất cả 35 nhịp - 245 tiếng gồm có khai - thừa - chuyển - hợp. Đội nhạc gồm có 6 người, 1 trống cái, 2 trống con, 2 nao bạt, 1 chiêng”.  Điệu “Nhạc trống Hạ Thành” lưu truyền cho đến nay như là gia bảo của dòng họ  Phan Tất  và là Di sản văn hóa của Yên Thành” [2].

Mặc dù vậy, hiện nay chưa tìm thấy tư liệu gốc ghi chép về bản nhạc trống Hạ Thành nên chúng ta cũng chưa thể khẳng định bản nhạc trống tế Yên Thành ngày nay có phải là nhạc trống Hạ Thành do Phan Tất Thông sáng tác hay không. Nhưng có một điều chắc chắn là trống tế Yên Thành đã tồn tại hàng trăm năm và phát triển rực rỡ cho đến ngày nay.

Dàn nhạc trống tế Yên Thành chủ yếu chỉ có 3 loại cơ bản là: Trống (gồm trống cái, trống con, trống tiểu), nao bạt và chiêng (bù rù). Các nhạc cụ và hình thức diễn xướng như sau:

1.  Trống

Trống trong dàn nhạc trống tế Yên Thành có 3 loại: Trống cái, trống con và trống tiểu.

- Trống cái: là nhạc cụ chính trong bộ gõ, thường có kích thước lớn, dáng hình trụ phỉnh ra ở giữa, hai mặt trống bịt da bò hoặc da trâu có đường kính từ 50cm, 60cm trở lên. Thân trống được tạo thành từ việc ghép nhiều thanh gỗ mít được tạo cong có kích thước cao khoảng từ 0,60m, dày: 0,05m, rộng: 0,20m. Khi làm trống người thợ ghép các mảnh gỗ lại với nhau và cố định bằng vòng dây mây hoặc dây tre, trúc ở giữa thân và 2 đầu thân trống tạo chắc chắn. Trên thân trống còn được gắn quai để treo trên giá. Nếu không sử dụng quai này người ta có thể đặt trống trên giá 3 chân. Mỗi dàn nhạc trống tế chỉ sử dụng 1 trống cái. Dùi trống dài khoảng 30cm – 40cm, một đầu vót nhỏ hơn, đầu còn lại lớn hơn để cầm đánh. Nó được làm từ gỗ tốt, chắc nặng có độ dẻo tương đối để tạo lực cho tiếng trống vang xa.

- Trống con: Trong dàn trống tế thường có 2 – 4 trống con, trống con có cấu tạo tương tự trống cái, chỉ khác nhau ở chỗ trống con có kích thước nhỏ hơn, thường có thân cao khoảng từ 15cm – 25cm, mặt trống có đường kính phổ biến khoảng từ 30cm – 40cm, được bịt bằng da trâu, da bò. Tang trống con có khi ghép từ nhiều mảnh gỗ nhỏ, nhưng cũng có khi đục từ thân cây nguyên khối.

- Trống tiểu (tiểu cổ): Loại trống này có kích thước nhỏ đường kính mặt trống khoảng 20cm – 25cm, trên tang trống gắn cán cầm tay. Trống này thường để trong hậu cung để thực hiện nghi thức kích cổ động thần hoặc cầm đánh tạo nhịp bước cho đội quân chấp sự đi dâng lễ.

Trống cái có vai trò như một vị tướng cầm quân chỉ huy, trống con là trống giữ nhịp tượng trưng như đoàn quân diễu binh. Tất cả nhạc cụ trong dàn nhạc đều phải nương theo lệnh trống cái và hòa theo nhịp trống con và ngược lại. Thanh âm của trống con hòa điệu cùng nao, bạt, chiêng nhằm tôn vinh cái hay của tiếng trống cái. Tiếng trống khác nhau chủ yếu đến từ cách đặt trọng lượng dùi trống lên phần giữa mặt trống, rìa mặt trống hay tang trống.

2. Chiêng:

Chiêng  thường được làm bằng chất liệu đồng, có đường kính trên 40cm - 50cm, có núm ở giữa, xung quanh tạo vành đứng cao 10cm. Dùi chiêng dài khoảng 30cm – 50cm, có một đầu bịt da, cao su hoặc vải, làm từ gỗ tốt, chắc nặng để tạo lực cho tiếng chiêng vang xa. Nghệ nhân dùng dùi đánh vào núm chiêng tạo ra âm thanh trong trẻo, vang xa, thường đánh ở những phách mạnh làm tăng khí thế, sự hưng phấn đồng thời tiếng chiêng là tiếng đệm tạo độ vang rền giữa nhịp trước và nhịp sau của trống. Nghệ nhân thường treo chiếc chiêng trên giá ở gần bên chiếc Trống cái tạo thành một cặp trống chiêng giống như cặp âm dương đăng đối.

3. Nao bạt

Nao bạt người dân Yên Thành thường gọi là sập xoảng, là một nhạc khí tự thân vang dập phổ biến trên thế giới đồng thời cũng là một nhạc cụ truyền thống của Việt Nam và một số nước khác ở châu Á. Nao bạt được làm từ hợp kim đồng thiếc, hình tròn ở giữa có núm để cầm khi đánh. Kích thước của nao bạt thường từ 25cm – 30cm. Nao bạt thường dùng theo đôi và trong dàn nhạc trống tế thường có 2 đôi. Khi diễn, người dùng nao bạt hai tay cầm hai núm, dập hai mặt vào nhau, có lúc dập chéo xuống, chéo lên hoặc xoa áp hai mặt chúng vào nhau tạo nên âm thanh.

Những năm gần đây, trống tế Yên Thành cũng đã có nhiều đổi thay. Ngoài không gian tế lễ trong đình, đền, miếu, nhà thờ…dàn trống tế đã mở rộng không gian thực hành với cuộc thi trống tế, các cuộc giao lưu thực hành nghệ thuật trình diễn trống tế giữa các làng, các dòng họ, các xã và các vùng với nhau. Đặc biệt, trống tế Yên Thành được thế hệ trẻ quan tâm và thực hành thuần thục. Qua các hoạt động thực hành trống tế, thế hệ trẻ có cơ hội tìm hiểu và trải nghiệm và hiểu hơn về giá trị văn hóa của cha ông, từ đó có ý thức gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa của đất Yên Thành nói riêng, văn hóa của dân tộc nói chung.

Qua cuộc thi “Giới thiệu di sản Văn hóa Nghệ An” năm 2025 do Bảo tàng Nghệ An – Xô Viết Nghệ Tĩnh phối hợp với UBND xã Yên Thành tổ chức, các em học sinh THCS đã không chỉ thể hiện sự hiểu biết tường tận về di sản trống tế, thuyết trình đầy tự tin, cuốn hút mà còn thực hành trống tế rất thuần thục.

.

Học sinh trường THCS Phan Đăng Lưu trình diễn trống tế

Cuộc thi “Giới thiệu di sản văn hóa Nghệ An” năm 2025 có sự tham gia của 5 trường THCS trên địa bàn xã Yên Thành: Trường THCS Bạch Liêu, Phan Đăng Lưu, Nhân Thành, Văn Thành, Trường Tiểu học & THCS Hợp Thành. Và trống tế Yên Thành là một chủ đề được chính các em học sinh lựa chọn và thể hiện rất thành công tại Cuộc thi.

Nếu chỉ được nghe âm thanh trống tế mà không được tận mắt chứng kiến thì không thể tin là những cô cậu học trò chỉ trạc 12, 13 tuổi có thể múa dùi trống điêu luyện như các nghệ nhân thực thụ. Trước đây theo quan niệm truyền thống, không chỉ ở Yên Thành,  chỉ có nam giới mới được tham gia trong dàn trống tế nhưng hiện nay quan niệm đó đã phần nào thay đổi. Có không ít phụ nữ là dâu con trong họ cũng đã mạnh dạn cầm trống. Hồi trống của chị em không kém gì hồi trống của nam giới. Theo đó, các bạn nữ sinh cũng được trao truyền cảm hứng từ các bậc tiền nhân, được tìm hiểu và thực hành trống tế, tham gia vào các hoạt động văn hóa cộng đồng.

Trong cuộc thi chung kết, bạn Phan Thảo Đan, học sinh lớp 9C trường THCS Phan Đăng Lưu đã cùng với các bạn của mình  biểu diễn đánh trống tế hết sức đặc sắc.

Qua việc các em học sinh thể hiện hiểu biết và kỹ thuật đánh trống tế, khán giả có thể cảm nhận được tình cảm, lòng tự hào của thế hệ trẻ vùng quê lúa với di sản quê hương. Với các em, trống tế không chỉ đơn thuần là một bản nhạc trống, mà còn là một phần tạo nên hồn cốt quê hương, là vẻ đẹp văn hóa truyền thống của người dân Yên Thành.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị của trống tế không chỉ là trách nhiệm của ngành văn hóa mà còn là trách nhiệm chung của cấp ủy, chính quyền địa phương. Bảo tàng Nghệ An- Xô Viết Nghệ Tĩnh cũng nhận thức rõ trách nhiệm của mình trong giáo dục di sản và  đang không ngừng đổi mới, ưu tiên tổ chức các hoạt động dành cho công chúng trẻ tuổi như: tổ chức các hoạt động trải nghiệm, Câu lạc bộ đến các cuộc thi Giới thiệu di sản... để góp phần bảo tồn, quảng bá, phát huy giá trị di sản quý báu của dân tộc.